گنبد جبلیه، یکی از برجستهترین آثار تاریخی و جاهای دیدنی کرمان، در شرق این شهر و در نزدیکی قبرستانهای صاحبالزمان و سید حسین واقع شده است. این بنای هشتضلعی که به «گنبد گبری» نیز شهرت دارد، بهطور کامل از سنگ و گچ ساخته شده و تنها بنای سنگی باقیمانده از دوران باستان در کرمان محسوب میشود. قدمت دقیق این گنبد همچنان مورد بحث است؛ برخی آن را به دوره ساسانی نسبت میدهند، در حالی که عدهای دیگر ساخت آن را به دوران سلجوقی مرتبط میدانند.
معماری منحصربهفرد گنبد جبلیه، با طاقنماهای زیبا و ساختار هشتضلعی، نشاندهنده مهارت بالای معماران ایرانی در گذشته است. این گنبد در سال ۱۳۱۶ توسط وزارت فرهنگ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۸۳ پس از مرمت، به موزه سنگ کرمان تبدیل شد. امروزه، این موزه مجموعهای از سنگهای حجاریشده و کتیبههای تاریخی را در خود جای داده است. بازدید از گنبد جبلیه فرصتی منحصربهفرد برای آشنایی با تاریخ و هنر معماری ایران فراهم میکند و تجربهای فراموشنشدنی برای علاقهمندان به فرهنگ و تاریخ این سرزمین به ارمغان میآورد.
تاریخچه گنبد جبلیه
تاریخچه و هدف ساخت گنبد جبلیه همچنان در هالهای از ابهام قرار دارد و اطلاعات موجود درباره آن متناقض است. برخی بر این باورند که این بنا یا یک آتشکده بوده یا مقبرهای برای یکی از بزرگان زرتشتی. عدهای دیگر معتقدند که این گنبد محل دفن سید محمد تباشیری است، اما این ادعا در برخی منابع تاریخی رد شده است.
مطالعات محققان اروپایی، از جمله هیلن براند، گنبد جبلیه را به دوره سلجوقی نسبت میدهند. با این حال، این فرضیه چندان قابلقبول نیست. نام “جبلی” که از واژه “گبری” مشتق شده، نشاندهنده ارتباط این بنا با دوران پیش از اسلام است. بر اساس قواعد زبانی، تبدیل حرف “گ” به “ج” در زبان فارسی رایج بوده و این امر گویای آن است که گنبد جبلیه میتواند متعلق به جامعه زرتشتیان باشد. البته، طراحی این بنا با الگوهای مرسوم آتشکدهها تفاوت دارد.
برخی محققان معتقدند گنبد جبلیه که احتمالاً قدمت آن به اواخر دوره ساسانی بازمیگردد، در اوایل دوره اسلامی مورد مرمت قرار گرفته است. همچنین، این احتمال وجود دارد که این بنا در اوایل اسلام با الهام از معماری ساسانی ساخته شده باشد. در دورههای بعد، از جمله دوره سلجوقی، به دستور محمد بن الیاس، این بنا بازسازی شده است. تصویری قدیمی که توسط کنسولگری انگلیس از این گنبد ثبت شده است، نشان میدهد که این اثر تاریخی در مجاورت یک تپه ساخته شده و همین موضوع شاید دلیل پایداری آن در برابر بلایای طبیعی مانند سیل باشد.
معرفی برخی از کتیبه های تاریخی گنبد جبلیه
در جریان مراحل مرمت و بازسازی گنبد جبلیه کرمان، تعدادی سنگنوشته و کتیبه باارزش کشف شد که قدمت برخی از آنها به دورههای تاریخی مهمی بازمیگردد.
یکی از برجستهترین این کتیبهها، سنگی به نام «سنگ عصین» یا «سنگ رعدوبرق» است که متعلق به قرن پنجم هجری و دوره سلجوقیان است. این سنگنوشته که به خط کوفی حکاکی شده است، بهعنوان یک بنای یادبود مرتبط با مسجدی در منطقه آبدر اشکان (یا اشکون) در شهرستان رابر کرمان شناخته میشود.بنای این مسجد به دستور عبدالله بن یوسف، یکی از بزرگان دوران حکومت آل بویه، ساخته شده است و به همین دلیل این کتیبه به نام «کتیبه مسجد آبدر اشکان» یا «سنگ هزار ساله رابر» مشهور است.
یکی دیگر از آثار ارزشمند گنبد جبلیه، سنگ قبر کوچکی است که اندازهای برابر با یک صفحه کاغذ دارد و دارای دو بخش اصلی است: یک کادر مرکزی با طراحی محرابی و یک حاشیه زیبا که در آن آیات قرآنی شامل بخشی از سوره آل عمران حکاکی شده است. در قسمت مرکزی نام متوفی و تاریخ وفات او ثبت شده است. این سنگ قبر در سال ۱۳۷۷ توسط کشاورزی کرمانی به نام احمد ییلاقی کشف و به سازمان میراث فرهنگی کرمان تحویل داده شد.
معماری گنبد جبلیه کرمان
یکی از ویژگیهای منحصربهفرد گنبد جبلیه، مواد خاصی است که در ساخت آن به کار رفتهاند. شاید برایتان عجیب باشد اگر بشنوید که این بنا با ترکیبی از سنگ، خاکستر، تخممرغ و شیر شتر ساخته شده است! اما جالبتر آن است که بر اساس گفتههای مردم محلی و برخی کارشناسان، دقیقاً همین ترکیب غیرمعمول باعث دوام و استحکام این بنا طی صدها سال شده است.
ساختار هشتضلعی این گنبد در نمای بیرونی به سه بخش مجزا تقسیم شده است که گنبد آجری آن بر فراز طبقه بالایی قرار دارد. در روند بازسازی این بنا، مشخص شد دیوارهای آن از سنگ لاشه و ملات گچ ساخته شدهاند. از طرف دیگر، فضای داخلی گنبد با لایهای از آهک پوشش داده شده است که این روش باعث تقویت بیشتر بنا در برابر عوامل طبیعی شده است. این ترکیب خاص مصالح و معماری است که گنبد جبلیه را به یکی از آثار ماندگار و استثنایی در تاریخ معماری ایران تبدیل کرده است.
هشت ضلعی گنبد جبلیه
پایینترین بخش گنبد جبلیه از دیوارهایی هشتضلعی تشکیل شده است. طراحی کلی بنا نیز بر اساس همین شکل هندسی است، و دیوارهای ضخیم آن نشان از استحکام بالای سازه دارند. در هر ضلع این هشتضلعی، یک درب با عرضی حدود دو متر وجود داشته که امروزه تنها یکی از آنها باز است. برای حفظ و نگهداری از بنا، سایر دربها با دیوار مسدود شدهاند.
در بالای هر یک از این دربها، دریچههایی قرار گرفته که نور فضای داخلی را تامین میکنند و در عین حال به تهویه و جریان هوای داخل کمک میکنند. این طراحی هوشمندانه نقشی اساسی در حفظ پایداری محیط داخل بنا دارد.
همچنین، در قسمت بالای هر درب، یک طاقنمای قوسی و بزرگ دیده میشود که درون آن یک لوح تزیینی قرار گرفته است. در دو طرف این طاقنماها نیز لوحهایی به چشم میخورند؛ در قسمت بالایی دو لوح مستطیلی و در بخش پایینی دو لوح قوسیشکل وجود دارد. این لوحها علاوه بر جنبه تزیینی، با هدف کاهش بار سازه در داخل قوسها بهکار رفتهاند و نشاندهنده مهارت معماران آن دوره هستند.
بخش میانی گنبد
بین گنبد و بخش پایینی سازه، یک حلقه میانی با عرض حدود ۱.۵ متر قرار دارد که ادامه بنا با قطری کوچکتر از قطر اصلی، به صورت یک شانزدهضلعی بر روی آن ساخته شده است. در میانه اضلاع این شانزدهضلعی، نورگیرهایی به شکل طاقنما قرار گرفتهاند که به ترتیب یکیدرمیان دیده میشوند.
نمای بیرونی
نمای بیرونی گنبد جبلیه در بخش بالایی، جایی که گنبد اصلی قرار دارد، کامل میشود. در این طبقه نیز یک متر عقبنشینی نسبت به طبقه پایینتر دیده میشود. در بالاترین طبقه این بنا، سازهای با ۲۳ ضلع به همراه ۲۴ لوح مستطیلی قرار گرفته است که جزئیات معماری خاصی را به نمایش میگذارد.
گنبد
گنبد تکلایه این بنا مهمترین بخش آن محسوب میشود. این گنبد با قطر ۱۲ متر و ارتفاع ۸ متر از آجرهای سفید ساخته شده و در مرکز خود یک نورگیر دارد. درباره تکلایه بودن آن دو نظر وجود دارد؛ عدهای بر این باورند که لایه دوم گنبد در طول زمان تخریب شده، در حالی که برخی دیگر معتقدند ساخت لایه دوم هرگز به پایان نرسیده است.
فضای داخلی بنا
فضای داخلی گنبد از نظر تزئینات بسیار ساده است و اثری از نقشونگارهای خاص یا گچبریهای چشمگیر دیده نمیشود. تنها تزئینات موجود، طاقنماها و قوسهای تیزدار به همراه لوحهای تزئینی هستند که به شکلی ساده اما زیبا طراحی شدهاند.
گنبد جبلیه کجاست و نحوه دسترسی به آن چگونه است؟
آدرس گنبد جبلیه سر راست و پیدا کردن آن آسان است. برای رسیدن به گنبد جبلیه، باید به سمت کوههای صاحبالزمان و خیابان زریسف در بخش شرقی شهر کرمان حرکت کنید. نمای بیرونی این بنا در تمامی ساعات شبانهروز قابل مشاهده است، زیرا هیچ حصاری اطراف آن وجود ندارد. با این حال، برای بازدید از فضای داخلی گنبد جبلیه، لازم است که در روزهای غیرتعطیل مراجعه کنید.
برای تماشای بخش بیرونی این اثر تاریخی، محدودیت زمانی وجود ندارد و در هر ساعتی میتوانید از زیبایی این بنا لذت ببرید. اما اگر قصد دارید فضای داخلی گنبد را از نزدیک ببینید، باید بین ساعت ۹ صبح تا ۶ عصر مراجعه کنید. همچنین برای ورود به داخل بنا نیاز است که هزینه ورودی پرداخت کنید.
جاهای دیدنی اطراف گنبد جبلیه کرمان
گنبد جبلیه، یکی از آثار تاریخی کرمان، در نزدیکی چندین جاذبه گردشگری مهم قرار دارد که بازدید از آنها تجربهای غنی از فرهنگ و تاریخ این منطقه را ارائه میدهد. یخدان مویدی، بزرگترین یخچال خشتی جهان، در اواخر دوره صفویه ساخته شده و در خیابان ابوحامد واقع است. این بنا که برای نگهداری یخ در تابستان استفاده میشد، به دلیل تأمین آب از قنات مویدی به این نام شهرت یافته است.
بازار وکیل کرمان، بخشی از مجموعه وکیل، در سال ۱۲۷۰ هجری قمری با تأثیر از سبک معماری دوره زندیه و قاجاریه احداث شد. این بازار که بهصورت چایخانه سنتی استفاده میشود، با کاشیکاریهای شگفتانگیز خود مشهور است و مستقیماً به بازار کرمان مرتبط است.
حمام گنجعلیخان، یکی از بناهای مجموعه گنجعلیخان، در سال ۱۰۲۰ هجری قمری ساخته شد. این حمام تاریخی که اکنون بهعنوان موزه مردمشناسی استفاده میشود، نمونهای برجسته از معماری دوره صفویه است و در کنار بازار بزرگ کرمان قرار دارد.
ارگ بم، بزرگترین سازه خشتی جهان، در شهر بم و در فاصله حدود ۱۹۵ کیلومتری کرمان قرار دارد. این ارگ تاریخی که قدمت آن به دوره هخامنشی بازمیگردد، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده و با معماری منحصر به فرد خود، یکی از مهمترین جاذبههای گردشگری ایران محسوب میشود.
قلعه اردشیر، یکی از قدیمیترین بناهای کرمان، بر فراز تپهای مشرف به شهر قرار دارد. این قلعه که به دوره ساسانیان نسبت داده میشود، با دیوارهای خشتی و برجهای دیدهبانی خود، نمایی از تاریخ باستانی کرمان را به نمایش میگذارد.
با بازدید از این جاذبهها در اطراف گنبد جبلیه، میتوانید سفری جامع به دل تاریخ و فرهنگ کرمان داشته باشید و از زیباییهای معماری و تاریخی این منطقه لذت ببرید.
